Romanz Kitap

Görsel: Freepik

Newton’un hareket yasalarından biri her etkiye karşı zıt ve eşit yönlü bir tepki oluştuğunu söyler. Bunun benzerini günlük hayatımızda sürekli yaşarız:

Zil çalar, kalkar kapıyı açarız.

Eşimiz yanlışlıkla masaya çay döker, biz bir şeyler hisseder, düşünür, söyleriz vs.

Bu bir motivasyon-reaksiyon zinciridir ve anlatıda uygularsanız metninizin inandırıcılığı artar. Bir şey olduğunda reaksiyon vermeniz gerekir. Bunun da kendi içinde bir döngüsü var. Çok kısaca şöyle özetleyebiliriz:

• Karakteri harekete geçiren bir uyaran olur. (Motivasyon)
• Sonra karakter tepki verir. (Reaksiyon)

Motivasyon her zaman reaksiyondan önce gelir. Ünlü eğitmen Dwight Swain reaksiyonun kendi içinde üç bileşeni olduğunu söyler:

• Duygu
• Aksiyon (fiziksel tepki, hareket)
• Konuşma.

Üç bileşen aynen bu sırayla gelir: Duygu hareketten önce, hareket konuşmadan önce. Bu sırada şuursuz verdiğimiz tepkiden bilinçli olarak verdiğimiz tepkiye doğru bir diziliş söz konusu. Duygu kontrol altında değildir, bir şeyi hissetmeye kendinizi zorlamazsınız, uyaran karşısında sadece hissedersiniz. Duygunun yarattığı fiziksel tepki iç güdüsel olmaya daha yakındır ancak bir dereceye kadar kontrol de edilebilir. Konuşmaysa tümüyle kontrolümüz altındadır çünkü bilinçli bir düşünme gerektirir. 

Dwight Swain’in örneğini özetleyerek anlattıklarımızı somutlayacak olursak:

Bir iş görüşmesine gidiyorsunuz, gerginsiniz, olumsuz duygularınız var. Müdür de anlayışlı olmaktan çok uzak ve size oturmanızı bile söylemeden, “Sen kimsin?” diye soruyor. Müdürün tavrı, tonu, bu gergin ortam sizin için bir motivasyon birimi oldu: sizi harekete geçiren bir uyaran.

(Reaksiyon döngüsü başlıyor) Panikliyorsunuz (duygu). Ellerinizden ve koltuk altınızdan ter boşalıyor. Gömlek yakanız birden sıkmaya başladı. Yerinizde kıpırdanıyorsunuz (bedensel tepkiler, hareketler). Ardından kem küm bir şeyler söylemeye çalışıyorsunuz (konuşma). “Ben… ben…” mırıldanıyorsunuz.

“Genç adam, sana adını sordum…”

….

Reaksiyon döngüsündeki bütün ögelerin kullanılması gerekmiyor. Bazen motivasyon karşısında sadece konuşma yeterli olur, diyalog örneklerinde olduğu gibi. Ancak özellikle dikkat edilmesi gereken nokta motivasyonun reaksiyondan önce geldiğinden emin olmak.

Gök gürlemesi ve Ahmet’in yerinden fırlaması ile bir örnek üzerinden gösterelim:

“Ahmet birden koltuktan fırladı (reaksiyon) çünkü gök gürlemişti (motivasyon).” Burada motivasyon (gök gürlemesi) reaksiyondan (Ahmet’in yerinden fırlaması) sonra geliyor. Bu istenmeyen bir diziliş. Bunun yerine cümleyi “Gök gürleyince (motivasyon) Ahmet yerinden fırladı (reaksiyon)” şeklinde kurmak okurun aklının karışmasını önleyecek ve metni kolayca anlamlandırmasını sağlayacaktır. Ancak bir istisnayı da ekleyelim. Eğer gizem yaratmak istediğiniz bir yerse bilinçli olarak reaksiyon birimini öne alıp daha sonra nedenini yazabilirsiniz.

Funda Bayrak 

Görsel: Freepik

Bazı romanların bizi içine çekememesinin klasik sebeplerinden birisi aksiyonu baltalayan uygulamalardır. (Aksiyondan kasıt büyük patlamalar, araba kazaları vs. değil, zaman ve mekan içinde gerçekleştiğine şahit olduğumuz hareketlerdir.) Paragraflar boyu, hatta sayfalarca süren anlatılar, tasvirler, monologlar, düşünceler metni yavaşlatır. Zaman durur. Tuzağına en çok düştüklerimizden biriyse geçmiş zamanın hikâyesi.

Tehlikeli bir fiil kullanımı.

Aslında yazarken ve okurken bir melodi yaratıyor gibi. Ama dikkat ederseniz okuru anda yaşanan aksiyondan koparıyorsunuz. Adı üstünde: hikâye anlatıyorsunuz. Statik bir hâl. Örneğin:

• Son bir ayda çok fazla seyahat etmiş, evden çok uzak kalmıştı. Onu bu kadar sevdiğini daha önce hiç fark etmemişti. 
• Hakan karısının neden hep bu çimen rengi eteği giydiğini merak etmişti. Daha önce kibarca çok sormuş ama cevap alamamıştı. Şimdi üzerine gidip gerçeği öğrenmekten başka çaresi kalmamıştı. (Çok gördüğümüz örnekler değil mi? Hareket nerede? Yok!)

Oklahoma Üniversitesi’nin profesyonel yazma programlarında hocalık yapan büyük usta Dwight V. Swain (1915–1992) bakın ne diyor:

“Hiç kimse geçmişte olan bir şeyi değiştiremez. Hikâye zamanını bunun üzerinden ziyan etmek, en hafif şekliyle okuru irite eder. Okur mevcut anda bir hareket ister. Geleceğe yönelik sonuçları olacak olaylar, kendi kaderlerine şekil vermeye çalışan karakterler görmeyi ister. Eğer bu ileriye dönük hareketi hissetmezse kitabı bırakması işten bile değil.”

Kurnazlık olaraksa “geçmişi şimdiye yaklaştırmayı” öneriyor Swain. Yani bizim dilimizde geçmiş zamanın hikâyesi yerine geçmiş zamanı kullanmayı. Örneğimizi basitçe şimdiye yaklaştırmaya çalışalım:

Hakan karısına baktı. Yine üzerinde şu taze çimen rengi etek vardı. “Yeter artık! Söyle bana. Neden iki günde bir aynı renk eteği giyiyorsun?” diye sordu. (Yeşil yerine çimen rengi yazdığıma da dikkati çekmek isterim. “Yeşil” soyuttur ama “çimen rengi etek” okurun görsel imgeyi kolayca zihninde canlandırmasını sağlar.)

Hikâyelerinizde ya da romanlarınızda zamanı şimdiye yaklaştırmanız aksiyonun devamını sağlamak açısından bir avantaj olacaktır. -mişti kullandığınız fiilleri azaltıp metninizin nasıl da hareketlendiğine bir bakın.

Funda Bayrak